در گفتگوی دنیای اقتصاد با فعالان تشکل های دانش بنیان مطرح شد

تکنولوژی دیروز به درد دنیای فردا نمی خورد

سال 1391 معاونت علمی ریاست جمهوری و اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران توافق کردند تا مجمع تشکل های دانش بنیان در اتاق ثبت شود. این تشکل بالادستی که اکنون بیش از ۳۰ تشکل تخصصی دانش بنیان عضو آن هستند، دست کم 2500 شرکت دانش بنیان را از این طریق نمایندگی می کند. این مجمع،3 هدف اساسی را دنبال می کند که عبارتند از الف- ساماندهی تولید و صادرات محصولات و خدمات دانش بنیان از طریق سازماندهی فعالان مربوطه در تشکل های حرفه ای و صنعتی، ب- زمینه سازی، تقویت و مؤثر کردن نقش و فعالیت تشکل های تولیدی و صادراتی مربوطه و ج-ارایه نظرات مشورتی به مراجع و دستگاه های ذیربط حاکمیتی در خصوص امور مرتبط با تولید و صادرات محصولات و خدمات دانش بنیان.

با توجه به نقش شرکت های دانش بنیان در توسعه پایدار و چالش هایی که در مسیر فعالیت آنها وجود دارد، دنیای اقتصاد میزگرد تخصصی با همکاری روابط عمومی مجمع برگزار کرد. در این میزگرد، افشین کلاهی رییس مجمع، محمدرضا کمپانی عضو هیات مدیره مجمع و نایب رییس اتحادیه صادرکنندگان تجهیزات پزشکی ایران و و علیرضا کلاهی صمدی از چهره های پیشتاز در حوزه صنایع دانش بنیان حضور داشتند.

 

+++ به سخنرانی مسوولان دولتی که نگاه کنیم، مسیر شرکت های دانش بنیان، سراسر پوشیده از فرش قرمز است. آیا نظام مقرراتی و فضای واقعی کسب و کار هم همینطور است؟

افشین کلاهی: قانون حمایت از شرکت ها و موسسات دانش بنیان و تجاری سازی نوآوری ها و اختراعات که در سال 1389 تصویب شد، در آن زمان قانونی مترقی بود و تاثیرات خوبی برجای گذاشت. زیرا بر خلاف دیگر قوانین، حجیم و تفسیرپذیر نبود. البته در آغاز بین وزارت علوم و معاونت علمی ریاست جمهوری در خصوص مسوول اجرای این قانون اختلاف نظرهایی بود که در آیین نامه اجرایی قانون، به خوبی مدیریت شد. خوشبختانه شرکت های دانش بنیان با سیاست گذار واحد مواجه هستند.

البته در آغاز تصورات نادرستی در خصوص شرکت های دانش بنیان و توانایی علمی کشور وجود داشت. مثلا عده ای از تاسیس 20 هزار شرکت صحبت می کردند که اگر اجرا می شد، در عمل به پراکندگی منابع مالی و استعدادهای علمی و در نتیجه ناکارامدی منجر می شد. اما دولت دهم مسیر درست را پیدا کرد که هدف، طراحی و اجرای اکوسیستم مناسب از طریق حمایت، تسهیلات و بهبود مقررات بود تا شرکت های دانش بنیان از این فضا استفاده کنند و به بلوغ برسند.

فضای فعالیت شرکت های دانش بنیان در مقایسه با سایر کسب و کارها، اکوسیستم خوبی است. البته مشکلاتی هم وجود دارد از جمله بروکراسی ارزیابی معاونت علمی ریاست جمهوری که کمی سخت است. همچنین آیین نامه ای که محصول محور است نه فرایند محور.

محمدرضا کمپانی: شروع کار شرکت های دانش بنیان در کشور از سال 83 شکل گرفت. در این مدت به این شرکت ها به شکل مناسبی بها داده شده؛ اما متاسفانه خیلی از سازمان ها در مقابل شرکت های دانش بنیان مقاومت می کنند. تلاش های زیادی برای توسعه این شرکت ها انجام شد و 5 سالی طول کشید تا این مبارزه به سرانجام برسد و از کالاهای دانش بنیان استفاده کنیم ولی برای رسیدن به این هدف، انرژی زیادی مصرف شد. اگر برخی مقاومت ها نبود و حمایت بهتری از شرکت های داخلی و همچنین تولید بومی دانش بنیان انجام می شد الان بسیاری از شرکت هایی که از بین رفتند می توانستند فعالیت داشته باشند. بنابراین جنگ اول ما با واردات بود. باید هزینه زیادی انجام می شد تا محصولات دانش بنیان داخلی بتوانند در کنار محصولات وارداتی، به بازار عرضه شوند. پس بخش دیگری از انرژی نیز اینجا تلف شد. مثلا یک محصول هایتک (کاربرد در صنایع پیشرفته) هفت سال طول می کشد تا وارد بازار شود چون ریسک آن برای وزارتخانه ها زیاد است به همین دلیل این محصول را به راحتی قبول نمی کنند. متاسفانه نه فقط وزارتخانه ها و برخی موسسات بلکه جاهای دیگری مثل گمرک و دارایی نیز مقابل محصولات دانش بنیان مقاومت می کنند. این درحالی است که عملا شرایطی مثل تسهیلات و یا معافیت های مالیاتی از سوی دولت صورت نگرفته است. حمایت های اعتباری فقط برای تامین سرمایه در گردش تعلق می گیرد. در کل قانون های خوبی برای محصولات دانش بنیان وجود دارد اما مقاومت ها باعث شده این قانون ها خوب اجرا نشوند.

+++ اکوسیستم کنونی شرکت های دانش بنیان را چطور ارزیابی می کنید؟

علیرضا کلاهی صمدی: کماکان از بعد حاکمیتی در حوزه شرکت های دانش بنیان دچار شیزوفرنی هستیم. نمی دانیم که شرکت های بزرگ کاملا خصوصی، خوبند یا بد؟ حلال اند یا حرام؟ به همین دلیل سقف شیشه ای برای رشد شرکت ها قایل شده و وقتی می گوییم مشکل کجاست، پاسخ دقیقی نمی شنویم. برای محدود کردن برخی شرکت های موفق، به مقررات و ایده های اقتصادی ضدانحصار استناد می شود. انحصار که در اقتصاد به آن نقد می شود، جزوی از تجارت الکترونیک است. در تاریخ توزیع نوین در جهان، کدام شرکت رقیب جدی آمازون بوده است؟ در تبلیغات، موازی با گوگل و فیس بوک، شرکتی سراغ دارید؟

نظام مقرراتی در امریکا، به دنیال چندپاره کردن شرکت های بزرگ تجارت الکترونیک نیست، بلکه با رگولاتوری، آنها را تنظیم می کند. جالب است که دولت ایران نسبت به انحصارهایی که خود در عرصه مخابرات، نفت، فولاد در اختیار دارد، چاره اندیشی نمی کند ولی تنظیم گری در حوزه آی. سی. تی را از مسیر غیرتوسعه ای دنبال می کند.

چین یک الگوی مناسب است که حجم بازار آن بسیار بزرگ تر از ایران است. غول هایی در تجارت الکترونیک این کشور فعال هستند. زیرا به این نتیجه رسیده اند که این ابرشرکت ها، زمینه رشد و موتور محرک سایر شرکت های می شوند.

+++ شرکت های دانش بنیان به شدت فضای کسب و کار را تغییر می دهند.  چشم انداز تحولات 15 سال آینده را چه می بینید؟

علیرضا صمدی کلاهی: تکنولوژی چاپ سه بعدی خانه در حال رشد است. عده ای می گویند این کار اشتغال را به خطر می اندازد. اما باید توجه داشت تخریب خلاقانه ای که این فناوری ها به همراه دارد، هم برخی فرصت های شغلی را از بین می برد و هم فرصت های جدید خلق می کند. مثلا اوبر مشتری تاکسیر انی سنتی را کم کرد ولی تعداد سفرها را سه برابر کرد.

دنیا به سمت حمل و نقل خودران حرکت می کند و این کار به سرمایه و دانش جدی نیاز دارد. حمل و نقل خودران در حوزه صنعت لجستیک، به بالا بردن سرعت، کم شدن هزینه و افزایش دقت منجر می شود. این تکنولوژی، قیمت املاک در شهرها را کاهش می دهد زیرا مردم می توانند در فاصله دور از شهرها زندگی کنند اما به راحتی با خودروی خودران به محل کار و قرارهای تفریحی و تجاری خود بیایند. آیا باید برای ترس، از قافله تحولات علمی عقب بمانیم؟

بعد از مدتی خواهیم دید که در کشورهای توسعه یافته، تریلی ها و کامیون های خودران با سرعت، کالا را به مقصد می رسانند ولی در برخی کشورهای عقب افتاده، راننده معتاد، مسیر را منحرف می کند تا شب در منزل همسر سوم خود بخوابد.

پزشکی با فناوری هوش مصنوعی به شدت توسعه می یابد و ژن های پیشگیری تقویت می شوند تا فقط 10 درصد صنعت پزشکی به درمان اختصاص یابد. اما منطقی نیست که به بهانه اسرار پزشکی شهروندان، از این تکنولوژی محروم بمانیم.

با واقعیت فناوری نمی توان مبارزه کرد و باید همراه شد. هر چند عده ای بر حفظ وضع موجود تاکید دارند. اینها فرزندان همان کسانی هستند که یک قرن پیش می گفتند برای حفظ شغل اسطبل دار و تیمارکننده اسب ها، باید مانع ورود اتومبیل به کشور شد.

+++ این تغییرات، در عین حال که می تواند به زندگی بهتر کمک کند، تغییراتی جامعه شناختی هم به دنیال دارد. چه کنیم که از این تغییرات، آسیب کمتری ببینیم؟

علیرضا کلاهی صمدی: آینده دنیا توسط 1 تا دو درصد تاپ های جهان رقم می خورد. انقلاب هوش مصنوعی، عصر جدیدی از نابرابری را به همراه دارد. به مراتب بیشتر از آنچه که انقلاب صنعتی با ماشین آلات ایجاد کرد و نیروی کار ساده را به حاشیه راند. به همین دلیل باید تلاش کنیم تا از همان جامعه 1 تا 2 درصد پیشتاز جهان، سهم داشته باشیم. اگر برای نخبگان شرایط ارضای شغلی ایجاد نکنیم، مهاجرت می کنند. نسل z فراملیتی و فرامذهب هستند و اگر مشوق های لازم را فراهم نکنیم، آنها را از دست می دهیم.

+++ تولد شرکت های دانش بنیان در ایران، با حمایت مالی دولت و معاونت علمی ریاست جمهوری همراه شد. بهتر نبود تسهیلات ارزان را به این بخش هدایت نمی کردیم؟

افشین کلاهی: حوزه های حمایتی همیشه جذاب هستند و در این عرصه هم برخی اتفاقات رانتی رخ داد. ولی به مراتب کمتر از سایر حوزه ها. زیرا متخصصان و صاحبان ایده که تحصیلات عالی دارند، معمولا مسیر رشد طبیعی را به سوء استفاده ترجیح می دهند. اینطور نبود که چند هزار میلیارد تومان را بردارند و فرار کنند. وام های 500 میلیون تومانی به شرکت های نوپا پرداخت شد که برخی نتوانستند پس بدهند. با مذاکراتی که داشتیم، سیاست ها اصلاح شد. گفتیم که پول را به یک استارت آپ نوپا ندهید. بلکه به شرکت های بزرگتر بدهید تا هر کدام، ده ها شرکت را تحت پوشش قرار دهند. با همین ایده بود که سرآوا تاسیس شد و استارت آپ های موفقی هم از دل آن بیرون آمد.

اکوسیستم شرکت های دانش بنیان سالم است. زیرا در قانون تاکید شده که بیش از 50 درصد سهام هر شرکت باید خصوصی باشد. البته مدتی است که خصولتی ها هم قانون را دور زده و پا به میدان گذاشته اند. افزایش حضور نهادهای عمومی، دردسرهایی به همراه خواهد داشت. البته اگر تصدی گری نکنند و مدیریت شرکت ها را به شرکای خصوصی خود بسپارند، بهتر است.

متاسفانه هنوز در اقتصاد هم تقسیم بندی خودی-غیرخودی وجود دارد. دانش بنیان ها از دید برخی، شرکت های خوبی هستند به شرط این که خیلی بزرگ نشوند و بازار را هم از تسلط شرکت های سنتی خارج نکنند.

الان دولت تقسیم کننده منابع است و باید این نقش را کنار گذاشته، کوچک شود و به شرکت های خصوصی اجازه رشد بدهد. متاسفانه اکنون بازار رقابتی نیست و شرکت های خصولتی جلوی شرکت های دانش بنیان را می گیرند. حتی SME ها هم همین مشکل را دارند. مناقصه ها عمدتا به وابستگان سازمان ها می رسد.

فضای عمومی کسب و کار به شدت ناهمگون و ناهمساز است. شرکت های دانش بنیان در فضای گلخانه ای رشد می کنند ولی وقتی می خواهند به بازار اصلی وارد شوند، با مشکلات بزرگی مواجه می شوند.

 

+++ در سخنان برخی مسوولان می شنویم که باید از شرکت های دانش بنیان حمایت کرد چون راه خودکفایی را هموار می کنند و تاب مقاومت در برابر تحریم ها ایجاد می کنند. نظر شما چیست؟

افشین کلاهی: استراتژی بهبود و رشد تولید چیست؟ آیا خودکفایی است؟ می دانیم که بازار 80 میلیون نفری خیلی کوچک است و اگر روی مزیت های نسبی و تولیدات صادرات محور متمرکز نشویم، اقتصاد ما مثل کره شمالی و یک روستای بدون جاده خواهد شد. برخی شرکت های ما اگر به بازار داخلی منحصر باشند، نابود می شوند.

محمدرضا کمپانی: حمایت های بیشتری از تولیدات دانش لازم است. وزارت بهداشت نموداری طراحی کرده که چهار محور دارد. یکی از آنها 90 درصد کالاهایی که مصرف داخلی دارد را در بر می گیرد و ده درصد باقی مانده شامل واردات است. محور دیگر در مورد اولویت تولید است و دو مورد دیگر نیز نسبت به سایر محورها در مورد حمایت از تولید ضعیف تر هستند. برای حمایت از این شرکت ها این ها در داخل کشور تولید نداشتند و مقاومت هایی بود که به دنبال واردات بروند. البته حق را به مصرف کننده می دهیم اما این شرکت ها باید حمایت بیشتری شوند.

تحریم ها در فضای شرکت های دانش بنیان تاثیر مثبتی برجای گذاشت. تحریم ها طبیعتا از یک زاویه خوب بوده است. زمان امضای برجام من ناراحت بودم چرا که آن زمان چیزی حدود 81 گروه تجاری در بخش پزشکی وارد کشور شدند که کالاهای خود را به فروش برسانند و البته نه اینکه سرمایه گذار یا خریدار باشند. بنابراین تحریم ها از یک دیدگاه خوب و یک زاویه دیگر نیز برای تولید کننده خطرناک بود. ما که کالای هایتک تولید می کنیم به قطعاتی نیاز داریم و این ها دو منظوره هستند. گاهی مجبور بودیم تا اگر بخواهیم یک قطعه مثل سنسورها را تهیه کنیم باید چند از کشور عبور کند تا به ما برسد و این به معنی اتلاف وقت و پول است. ولی مثلا تفاوتی که آمریکایی ها با ما دارند این است که وقتی سفارشی را امروز می دهند فردا آن را تحویل می گیرند بنابراین یکی از مشکلات بزرگ واردات کالاها بود. در کل باید بگویم تحریم ها برای ما هزینه های زیادی داشته است. در زمان شیوع کرونا تولید کننده های ما به معنای واقعی ایثار کردند. جنسی که می شد با 20 هزار دلار فروخت با هفت هزار دلار در داخل کشور فروخته شد. پس شرکت های دانش بنیان خدمات زیادی به مردم و کشور داشتند. خوشبختانه به دلیل تلاش تولید کنندگان، مسئولان ما الان دغدغه زیادی بابت تجهیزات پزشکی ندارند.

+++ برای رشد صنایع دانش بنیان، چه انتظاری از نظام حکمرانی کشور دارید؟

محمدرضا کمپانی: در مورد حمایت های دولتی و دریافت تسهیلات باید بگویم که ما از دولت تسهیلات نمی خواهیم ولی در مقابل می خواهیم تضمین خرید داشته باشیم. دولت تسهیلات این بخش را برای تحقیق و توسعه شرکت های دانش بنیان اختصاص دهد تا رشد این شرکت ها چند برابر شود. در کشورهای دیگر هر هزینه ایی که دربخش R&D (تحقیق و توسعه) می شود همان مبلغ باز تولید و تامین می شود. بنابراین دولت باید سیاست های خود را بازنگری کند. اگر این سیاست ها اصلاح شود یقینا صنعت ما رشد می کند.

افزایش حمایت دولت از بخش خصوصی می تواند راهگشا باشد. فعالیت بخش دولتی در کشور اصولا مبتنی بر وجود اقتصاد دولتی است. سهم بخش خصوصی از اقتصاد کشور فقط 15 درصد است و نیاز است که دولت حمایت بیشتری از بخش خصوصی داشته باشد تا ضعیف تر از چیزی که الان است نشود. ما قوانین خوبی برای حمایت از این بخش داریم اما متاسفانه اجرا نمی شود که مهمترین آن سیاست های کلی اصل 44 قانون اساسی است. بسیاری از جاها آیین نامه ها را نادیده می گیرند. چرا باید یک شرکت دولتی که از بودجه عمومی کشور استفاده می کند رقیب بخش خصوصی شده و وارد تولید محصول شود؟ این کاری است که بخش خصوصی به خوبی می تواند آن را انجام دهد. ما همیشه گلایه های خود را مطرح کردیم اما متاسفانه هر سال یک محصول جدید از شرکت های دولتی در سبد کالاها اضافه می شود. در اصل ما مالیاتی که پرداخت می کنیم علیه خودمان استفاده می شود. دولت به جای تصدی گری در تولید، باید بحث نظارت را برعهده بگیرد و تولید را به بخش خصوصی واگذار کند. ما متاسفانه در بخش معافیت های مالیاتی و گمرک نیز مشکلاتی داریم. حتی بانک ها نیز در پرداخت تسهیلات به ما همکاری لازم را انجام نمی دهند به همین دلیل برخی شرکت ها به سمت بنگاه داری رفته اند. ماده 25 تاکید می کند شرکت های دانش بنیان در مناقصه ها ارجعیت دارند اما هیچ وزارتخانه ایی این اولویت را برای شرکت های دانش بنیان در نظر نگرفته است.

+++ اقتصاد ایران اکنون دچار در خودتکینگی و رکود مزمن شده است. شرکت های دانش بنیان، می توانند در رفع پژمردگی اقتصاد کشور، نقش آفرینی کنند؟

علیرضا کلاهی صمدی: یکی از خطرات آن است که عصر نفت تمام شده است و دیگر نمی تواند موتور محرک اقتصاد کشورمان باشد. 2012 اوج مصرف نفت بود. اندک کاهشی در مصرف نفت، تاثیر بزرگی بر قیمت آن دارد. 75 درصد تجهیزات نیروگاهی نصب شده امسال، تجدیدپذیر هستند. نقطه اوج این تحول، روزی است که نیروگاه های حرارتی موجود خاموش شوند و جای خود را به صورت کامل به تجدیدپذیرها بدهند. مطابق پیش بینی موسسه مکنزی، این اتفاق بین 2025 تا 2030 رخ می دهد.

انرژی های تجدیدپذیر و حمل و نقل الکتریکی، تاثیرات مهمی بر اقتصاد ایران می گذارد و از الان باید به دنبال درآمدهای مهم برای کشور باشیم. شرکت های دانش بنیان می توانند اقتصاد ایران را نجات دهند اما یادمان باشد که شرکت دانش بنیان، مثل فولاد و پتروشیمی نیست که ورودی مواد اولیه یارانه ای و مدیر دولتی پیاده پشت فرمان آن قرار گیرد و به نتیجه برسد. امروز سطح مدیریت برخی شرکت های دولتی اسفناک است ولی سود خوبی می دهند. در دنیای فردا با توجه به تحولات تکنولوژی، از این خبرها نیست.

دانش بنیان به مغز، خلاقیت و کار شبانه روزی نیاز دارد. اگر خصولتی ها بخواهند وارد این فضا شوند، همان ماجرای پتروشیمی و پالایشگاه را تکرار خواهیم کرد. در پتروشیمی متوسط صادرات ایران 900 دلار برای هر تن و متوسط واردات کشور، 2500 دلار است. خروجی مدیریت دولتی این است که میلیاردها دلار سرمایه کشور، وام ارزان صندوق توسعه ملی و گاز یارانه ای، به همین وضوح هدر می رود.

اگر قرار بود که مدیریت دولتی کارامد باشد، الان همراه اول باید کل مخابرات بی سیم منطقه را می خرید. نه این که در خود ایران هم یک غول خارجی به نام MTN بیاید و قیمت سیم کارت و سرعت اینترنت در کشور را بهبود بدهد. ایرالکو از نظر بهره وری، در بین 144 شرکت مشابه جهان، رتبه 141 را دارد.

در دنیا، مدیریت را صرفا به بخش خصوصی می دهند حتی اگر سرمایه از دولت باشد. مثلا در سال 2009 دولت امریکا سهام جنرال موتورز را خرید ولی مدیریت این شرکت را در اختیار نگرفت. دیوارهای چینی، سرمایه را از مدیریت جدا می کنند. خصولتی ها عمدتا به فکر انحصار هستند و می گویند اگر با ما همکاری نکنید، می کوبیم تان!

افشین کلاهی: متاسفانه وقتی در رقابت سالم کم می آورند، یک آیین نامه صادر می کنند و کل بازار را به هم می زنند. در حوزه داروهای کرونا، یک نهاد آمده و به واسطه حضور آن، به بقیه اجازه فعالیت نمی دهند.

علیرضا کلاهی: انحصارطلبی خطرناک است. اقتصادی موفق است که منابع خود را به سمت کارآمدترین افراد هدایت کند؛ نه افرادی که بیشترین ارتباط را دارند.

نگران آینده ایران هستم. چون مثل ابوظبی و قطر، پول نفت را سرمایه گذاری نکردیم. تولید رقابتی را رشد ندادیم.

پیشنهاد من ایجاد مراکز تعالی برای فناوری هایی است که می توانند در ایران مزیت نسبی داشته باشند. یک نمونه موفق آن، ستاد نانو است.

افشین کلاهی: یکی از حسن های ستاد نانو این بود که خود ستاد وارد تصدی گری نشد ولی تجربه های متعددی داریم که گرفتار تصدی گری شدند و ناکام ماندند.

دردوره مدیریت آقای ویسه در ایدرو، برنامه ای طراحی شد که 49 درصد سرمایه توسط دولت و 51 درصد توسط بخش خصوصی تامین شود و مدیریت هم در اختیار بخش خصوصی باشد. این شرکت ها قرار بود در فاصله 3 تا 5 سال وارد بورس شوند.

الان شرکت های وابسته به بنیادها و ستادها، شرکت هایی تاسیس می کنند که 100 درصد یا بالای 50 درصد سهام متعلق به خودشان است و مدیریت را هم انتخاب می کنند. تجربه خوبی از این شرکت ها به دست نمی آید.

مشکل اساسی از زمانی ایجاد شد که مرحوم دکتر مصدق به نام ملی کردن صنعت نفت، این صنعت را دولتی کرد و سنگ بنای تصدی گری دولت در کسب و کارها را گذاشت.

محمدرضا کمپانی: آیین نامه های اجرایی را دستگاه های دولتی می نویسند و طوری می نویسند که تسلط دولت بر فضای کسب و کار حفظ شود. عده ای تصور می کنند تصویب قوانین جدید می تواند راهگشا باشد، اما دولتی ها با آیین نامه های اجرایی، بخشنامه ها و دستورالعمل ها، همیشه راه دور زدن قانون را باز می گذارند.